حس خشم یکی از احساسات ذاتی در انسان ها می باشد. بروز احساس خشم از زمان کودکی شروع می شود. کودکان برای نشان دادن عصبانیتشان از روش های مختلفی استفاده می کنند. هل دادن هم بازی، خراب کردن اسباب بازی، جویدن ناخن دست و پا، داد زدن، گریه کردن و…، همگی راه هایی برای تخلیه احساس خشم در کودک هستند. در صورت ادامه دار بودن این رفتارها، شاهد پرخاشگری کودکان خواهیم بود.
پرخاشگری کودکان می تواند در جریان رشد طبیعی کودک ایجاد شود و طبیعی تلقی شود، اما گاهی این رفتار از محدوده طبیعی بودن، فراتر می رود و نیاز به توجه و بررسی بیش تر دارد. برخی والدین، رفتار درست در برابر فرزند پرخاشگر را نمی دانند. برای آگاهی از اینکه چه رفتارهایی پرخاشگرانه محسوب می شوند؟ دلایل بروز عصبانیت و پرخاش چه مواردی هستند؟ و اینکه چه راهکارهایی برای حل این مشکلات وجود دارد، در ادامه ما را همراهی کنید.
خصوصیات یک کودک پرخاشگر چیست؟
پرخاشگری، شکل بیرونی احساس خشم است. خشم، یک احساس طبیعی است که همه انسان ها در طول زندگی آن را تجربه می کنند، اما هر کسی که دچار خشم می شود آن را به شکل پرخاشگرانه بروز نمی دهد و مشکل زمانی رخ می دهد که خشم و پرخاش با هم ترکیب می شوند. اگر فرزند شما چند مورد از رفتارهای زیر را در محیط خانه، مدرسه، باشگاه یا بین دوستان تکرار می کند، می توان گفت که کودک دچار رفتار پرخاشگری است:
- کودکی که رفتار پرخاشگرانه دارد معمولاً خودانگیخته، بی قرار و زودرنج است.
- در اکثر مواقع، آرامش خود را از دست می دهد و به شدت عصبانی می شود.
- کودکان یا بزرگسالان را مورد حمله جسمی قرار می دهد.
- بسیار تحریک پذیر یا عجول است و از تمرکز کردن خودداری می کند.
- به راحتی ناامید می شود.
- غالبا بدخلق یا عبوس است.
- در درس و مدرسه ضعیف عمل می کند.
- برای شرکت در موقعیت های اجتماعی و پیدا کردن دوست مشکل دارد.
- از قوانین پیروی نمی کند.
- مسئولیت رفتار نادرست خود را به عهده نمی گیرد و دیگران را در همه مسائل مقصر می داند.
دلایل اصلی پرخاشگری کودکان
برای اینکه بتوانید پرخاشگری کودکتان را کنترل کنید یا اینکه از بروز رفتارهای پرخاشگرانه در او جلوگیری کنید، گام اول تشخیص دلیل بروز خشم در کودک است. همه افراد در طول زندگی به دفعات دچار احساس عصبانیت می شوند اما اگر میزان خشونت یا دفعات خشمگین شدن زیاد باشد به این معناست که موضوعی خارج از تحمل کودک است و او در مقابله با این شرایط دست به پرخاش کردن می زند.
عوامل ژنتیکی، مشکلات خانوادگی، عوامل خارج از خانه، خصوصیات فردی و تماشای بیش از حد صحنه های پر تنش، از جمله عوامل مؤثر در بروز رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان می باشد که باید مورد توجه قرار گیرد. در ادامه به توضیح جامع تر دلایل پرخاشگری کودکان می پردازیم.
- نقش خانواده در بروز رفتارهای پرخاشگرانه
برخی تنش ها و اتفاقات خارج از انتظار در خانواده از جمله مشکلات مالی، از دست دادن شغل نان آور خانواده، اختلاف بین والدین، دعواهای خواهر و برادری، مرگ عزیزان و… باعث ایجاد فضای مسموم در خانواده ها می شود. برخی والدین در این شرایط رفتارهای هیجانی از خود بروز می دهند و این احساس را به فرزندانشان نیز منتقل می کنند.
بعضی از کودکان با تبدیل شدن به یک فرد پرخاشگر یا مخرب، به این عوامل استرس زا واکنش نشان می دهند، به خصوص اگر سایر اعضای خانواده احساسات خود را با روش های مشابه بروز دهند. اگر به عنوان پدر یا مادر خلق و خویی عصبانی و پرخاشگر دارید، فرزندانتان نیز پرخاشگر خواهند شد چرا که کودکان با والدین خود همانندسازی می کنند و این همانندسازی کاملا ناخودآگاه صورت می گیرد.
- عوامل ژنتیکی
عوامل ژنتیکی تا حد زیادی بر ویژگی های شخصیتی افراد نیز تاثیر می گذارند. کودکانی که پدر و مادری مضطرب و عصبانی دارند در معرض خطر بیش تری برای مشکلات پرخاشگری، استرس و عصبانیت قرار دارند. اگر کودک در سال های اول زندگی اش در معرض استرس زیادی قرار بگیرد احتمال بروز رفتار پرخاشگرانه در او به شدت افزایش پیدا می کند.
- عوامل محیطی برون از منزل
وجود پرخاشگری ناشی از علت های مختلف و معمولاً حاصل ترکیبی از آن هاست. کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه دارند، همانند الگوهای خود رفتار می کنند. بخش مهمی از پرخاشگری در کودکان تحت تاثیر نیروهای محیطی بیرون از خانه است. همسالان، معلمان، دوستان و… همگی می توانند در ایجاد رفتار پرخاشگری در کودک نقش داشته باشند.
اگر در محله ای زندگی می کنید که در همسایگی شما افراد بزهکار حضور دارند، یا اینکه فرزندتان در مدرسه ای درس می خواند که در آن همکلاسی هایش بدرفتار هستند، احتمال اینکه این رفتارها در فرزند شما نیز بروز کند وجود دارد.
اگر کودک در بازی ها همیشه توسط همبازی هایش مورد ظلم قرار گیرد، بعد از مدتی نسبت به این رفتارها حالت خشم پیدا می کند و با دیدن رفتارهای پرخاشگرانه از دیگران، رفته رفته این رفتارها را هنگام بازی کردن نسبت به همبازی هایش بروز می دهد. در واقع وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود یکی از رفتارهایی که از او سر می زند پرخاشگری است و اگر با پرخاشگری به خواسته خود دست یابد، این رفتار پرخاشگرانه در کودک تثبیت می شود.
- قرار گرفتن در معرض فیلم ها و بازی های خشونت آمیز
اکثر روانشناسان اعتقاد دارند که دیدن تصاویر خشونت آمیز می تواند بر روحیات کودک تاثیر بگذارد. این تصاویر در فیلم ها و بازی های موبایل در دسترس می باشند. بنابراین دیدن فیلم و سریال های مناسب سن کودکان اهمیت زیادی دارد. بازی های کامپیوتری و موبایل چندان مورد توجه والدین نیستند اما همین بازی ها تا حد زیادی بر روحیه کودکان تاثیرگذارند.
کمپانی های ساخت بازی برای سنین مختلف بازی هایی را طراحی می کنند. برای مثال اگر فرزند شما کمتر از 7 سال سن دارد بهتر است بازی های موبایل سنین زیر 7 سال را انجام دهد.
- تاثیر سایر احساسات بر رفتارهای پرخاشگرانه
ممکن است دلیل اصلی بروز رفتارهای پرخاشگرانه در کودکتان احساسات دیگری باشد. برای مثال افسردگی، اضطراب، عدم اعتمادبنفس، حسادت و… می توانند دلیل بروز عصبانیت در کودک شوند. برخی کودکان به دلیل کمبودهای عاطفی در خانواده و در اثر حسادت به دیگران، دست به پرخاشگری می زنند. این افراد معمولا فردی را که به او از هر نظر حس حسادت دارند مورد هدف قرار می دهند.
همراه بودن پرخاشگری و کج خلقی در کودکان با علامت های دیگری مانند شب ادراری، دوری گزیدن، گریه های بی دلیل و افت تحصیلی در مدرسه، می تواند نشانه ای از افسردگی باشد.
- ترومای عاطفی
خشونت خانگی یا سوءاستفاده جنسی می تواند اضطراب، ترس، عصبانیت و افسردگی شدید ایجاد کند. کودکی که هیچ راه دیگری برای ابراز این احساسات خود ندارد، ممکن است این احساسات را با مشت خود ابراز کند. علاوه بر این، کودکانی که در خانه یا محله هایشان در معرض خشونت یا سوءاستفاده قرار می گیرند، نسبت به سایر کودکان احتمالاً رفتار تهاجمی خواهند داشت.
چگونه از پرخاشگری در کودکان جلوگیری کنیم؟
پرخاشگری، رفتاری است که به مرور زمان در کودکان شکل می گیرد. مهم ترین عوامل در شکل گیری این رفتار کودکان، اعضای خانواده و محیط مدرسه می باشد؛ چرا که کودک بیش تر وقت خود را در این فضاها سپری می کند. اولین گام درمان پرخاشگری این است که دلیل عصبانیت کودک را کشف کنید.
بعد از اینکه ریشه پرخاشگری کودک مشخص شد باید مساله حل شود. اگر یکی از اعضای خانواده الگوی پرخاشگری کودک است، رفتار آن عضو خانواده باید تصحیح شود. در مواردی که علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و دلیل اضطراب کودک مطلع شوید و موضوع را به صورت ریشه ای در کودک حل کنید. حتی در مواردی لازم است که از مشاورین متخصص برای رفع پرخاشگری کودکان کمک بگیرید.
در ادامه مهم ترین راهکارها برای کنترل و رفع پرخاشگری کودکان را بررسی می کنیم.
الگوی خوبی از مهارت های مدیریت خشم باشید
بهترین روشی که با استفاده از آن می توانید به کودک، کنترل خشم را آموزش دهید، این است که به او نشان دهید درمواقع بروز خشم، چگونه برخوردی دارید. اگر کودک شاهد عصبانیت شما باشد، احتمالا همین کار را هم خواهد کرد. اما اگر شاهد کنارآمدن شما با احساسات تان به شیوه ای آرام تر باشد، او هم این روش را انتخاب خواهد کرد. به زبان آوردن احساسات تان به کودک می آموزد که او هم درباره احساسات خود حرف بزند.
زمانی که در حضور کودک، کنترل خود را از دست می دهید و عصبانیت را در رفتار نشان می دهید، مسئولیت آن را بپذیرید. معذرت خواهی کنید و بگویید که به جای پرخاشگری بهتر بود چه می کردید.
ممکن است وقتی فرزندتان با خشونت با شما رفتار می کند، وسوسه شوید که مقابله به مثل کنید و شما هم با خشونت به او پاسخ بدهید. یا زمانی که او سر شما فریاد می کشد، شما نیز صدای خود را بلند کنید. اما این کار به او یاد نمی دهد که آرام باشد. درعوض، این احساس را به او می دهد که در صورت مواجهه با چیزهایی که دوست ندارد، واکنش تهاجمی داشته باشد.
در این شرایط ممکن است عصبی شوید، بنابراین به خودتان یک دقیقه فرصت دهید و در صورت نیاز نفس عمیق بکشید. سپس با آرامش به فریادها و رفتارهای خشونت آمیز او پاسخ دهید تا رفتار مناسب را به او آموزش بدهید.
برای عصبانیت قانونی داشته باشید
قوانین هر خانه ای با توجه به عقاید، روحیات و فرهنگ آن خانواده ممکن است تا حدودی متفاوت باشد. برای مثال اینکه اعضای خانواده به بهداشت فردی شان اهمیت بدهند و قبل از خواب حتما مسواک بزنند یک قانون است. با تفهیم قوانین، کودک نسبت به مسائل مهم خانواده چندان واکنشی نشان نخواهد داد و آن ها را می پذیرد. به شرط اینکه خود والدین نیز در اجرای قوانین ثابت قدم باشند.
کودک شما باید مرتب بودن اتاق، قبل از رفتن به رختخواب را یک قانون بداند. در این شرایط، قوانین به ناخوادگاه وی القا می شوند و برای انجام آن ها کودک کم تر گارد دفاعی نشان خواهد داد. موارد رفتاری در قوانین خانه نقش بسزایی دارند. مواردی مانند ممنوعیت پرخاشگری فیزیکی، توهین، فحش و تخریب اموال را در قوانین لحاظ کنید تا کودک بداند نمی تواند در هنگام عصبانیت، اشیا را پرتاب کند، بشکند یا با زبان و اعمالش، افراد را اذیت و اشیا را نابود کند.
سعی کنید به روشی قابل پیش بینی به رفتارهای پرخاشگرانه فرزندتان پاسخ دهید. این کار باعث می شود فرزند شما بداند که چه واکنشی به رفتار پرخاشگرانه او خواهید داشت و می تواند راحت تر بفهمد که چه رفتاری باید داشته باشد.
بگذارید کودک شما فورا بداند که رفتار او غیرقابل انتظار بوده و تکرار آن رفتار قابل قبول نخواهد بود. اگر فرزند شما به کودک دیگری ضربه وارد کرد، او را برای مدتی از آن محیط خارج کنید تا خشمش فروکش کند. با او بنشینید یا او را در مکانی امن بگذارید تا آرام شود. دور کردن فرزندتان از موقعیت و مکانی که در آن رفتار پرخاشگرانه انجام داده، کمک می کند تا بداند که رفتار او عواقبی را در پی دارد. این کار به او نشان می دهد که اگر او به دوستانش ضربه بزند، لگد بزند یا گاز بگیرد، دیگر نمی تواند با آن ها بازی کند.
به کارهای خوب کودکان پاداش دهید
نشان دادن بازخورد مثبت به کودکان، آن ها را تشویق به ادامه دادن رفتار درست می کند. اگر دیدید کودک شما سعی در اصلاح رفتارش دارد برای تشویق، به او هدیه ای که دوست دارد را بدهید. غذای مورد علاقه اش را درست کنید یا اینکه برای تشویق، او را به شهربازی ببرید.
البته پاداش دادن نباید همیشگی باشد چرا که در آن صورت نوعی وظیفه تلقی خواهد شد. به کودک اعلام کنید که متوجه رفتارهای شایسته اش هستید. اما حواستان باشد که چه نوع تشویقی موثر است .
در صورت لزوم او را با عواقب رفتارش رو به رو کنید
همانطور که برای نتایج مثبت رفتاری کودک، از سیستم پاداش دهی استفاده می کنید، زمانی که کودک قوانین عصبانیت را زیر پا می گذارد او را با عواقب کارش روبرو کنید. خارج کردن کودک از موقعیت فعلی، محرومیت از مزایا، جبران اشتباه با کارهایی از جمله مرتب کردن اتاق، قرض دادن اسباب بازی به قربانی و… می تواند عواقب رفتار پرخاشگرایانه کودک باشد.
انتظارات واقع بینانه در مورد توانایی های کودک
انتظارات واقع بینانه ای در مورد توانایی فرزندتان در پیروی از قوانین یا درخواست های خود داشته باشید. کودکان خردسال دامنه توجه کوتاه تری دارند و به راحتی حواسشان پرت می شود. آنها زمان بیش تری را برای پردازش دستورالعمل های شفاهی نیاز دارند.
هنگامی که فرزند شما به درخواستی عمل نمی کند یا به شما بی احترامی می کند، شما نباید ناراحتی تان را با عصبانیت نشان دهید. رفتار خشمگینانه والدین نسبت به اشتباهات فرزندشان، تاثیرات بلندمدتی بر افکار کودک می گذارد. این موضوع را در خودتان حل کنید که کودکان احساسات و اطلاعات را به روشی که بزرگسالان انجام می دهند، درک نمی کنند.
تقویت حس مسئولیت جهت رفع پرخاشگری کودکان
ایجاد احساس مثبت در کودک، یکی از راه های افزایش اعتمادبنفس و در نتیجه عملکرد درست می باشد. دادن حس مسئولیت به فرزند یکی از این احساسات مثبت می باشد. از کودکتان بخواهید که هنگام بازی مراقب همبازی هایش باشد. این کار نوعی حس مسئولیت به کودک القا می کند و کودک سعی در مدیریت بازی خواهد داشت.
کودک شما باید بداند که هر کسی چیزی را خراب کند، خودش مسئول درست کردن آن است. مثلا اگر مدادرنگی ها را بر روی زمین پخش کرده است مسئول جمع کردنشان نیز خواهد بود. احساس مسئولیت نسبت به حال بد دیگران، یکی دیگر از مواردی است که باید در کودک تقویت شود. اگر فرزندتان باعث افتادن یا صدمه دیدن کسی شد باید نسبت به او احساس مسئولیت داشته باشد. به او توضیح دهید که مهم است که صمیمانه عذرخواهی کند، اما تا زمانی که کمی بزرگتر نشده انتظار عذرخواهی کامل را از او نداشته باشید.
مهارت های مقابله ای سالم برای کنترل پرخاشگری کودکان
به فرزند خود بگویید که واکنش های فیزیکی درست نیست زیرا به دیگران آسیب می رساند. برای ایجاد همدلی و رعایت اصول اخلاقی، نیاز دارد که شما اصول را برای او بیان کنید. کودکان نیاز دارند راه درستِ برخورد با خشم شان را بیاموزند. به جای اینکه به آنها گفته شود که «برادرت را نزن» به او توضیح بدهید زمانی که عصبانی است، می تواند چه بکند.
به او بگویید: «دفعه بعد که عصبانی شدی، حرف بزن» یا «وقتی از دست دوستت عصبانی شدی، ازش دور شو». همچنین می توانید از او بپرسید: «به جای کتک زدن دوستت چه کار دیگه ای می تونستی انجام بدی؟» با این کار به کودک کمک می کنید استراتژی هایی را که درکنار آمدن با خشم مفید است، تشخیص دهد.
محدود کردن زمان نگاه کردن به مانیتور
امروزه زندگی همه انسان ها از کودکان تا افراد مسن، با تکنولوژی عجین شده است. کودکان وقت خود را به بازی های کامپیوتری و موبایل اختصاص می دهند. همچنین با آنلاین شدن مدارس، دروس خود را نیز از طریق اینترنت دنبال می کنند. شبکه های مجازی از جمله تیک تاک و اینستاگرام از دیگر مواردی هستند که فرزندان ما در آن وقت خود را سپری می کنند.
استفاده متعادل از اینترنت می تواند در بهبود کیفیت زندگی انسان ها موثر باشد اما وقتی کودک به صورت افراطی خود را غرق در اینترنت و فضای مجازی می کند، احتمال بروز رفتارهای نامناسب در او افزایش می یابد. مطالعات نشان می دهد کودکانی که زمان زیادی به مانیتور نگاه می کنند نسبت به افرادی که وقت کمتری را صرف آن می کنند، پرخاشگرتر هستند.
بهترین راه حل برای کنترل فرزندتان در اینترنت آن است که برای فعالیت کودک با گوشی و کامپیوتر قانون تعیین کنید. در عوض، وقت کودک می تواند برای یادگیری مهارت های مفیدتری همچون ورزش، وقت گذرانی با خانواده یا دوستان، مطالعه و بازی های غیرکامپیوتری سپری شود. وقتی به فرزندتان اجازه می دهید تلویزیون تماشا کند یا بازی کند، برنامه یا بازی هایی را انتخاب کنید که به گروه سنی او اختصاص داشته باشد.
رابطه مثبت در خانواده ایجاد کنید
داشتن ارتباط صمیمانه با فرزندان نکته بسیار حیاتی در تربیت فرزند می باشد. تحقیقات نشان می دهد خانواده هایی که اعضای آن رفتار صمیمی و دوستانه ای با یکدیگر دارند، اعضای خانواده کم تر در آن از کوره در می روند. والدینی که مشکلات خود را با صحبت کردن حل می کنند، الگوی بسیار خوبی برای فرزندانشان هستند.
بهتر است به جای تنبیه کودک به صحبت کردن با او بپردازید. در مواقعی که کودکتان همبازی اش را هل می دهد از او بخواهید که با عذرخواهی و یک رفتار مثبت کارش را جبران کند. اگر حین بازی فرزندتان عصبانی شد به جای اینکه بر سر او داد بزنید او را به گوشه ای برده و با اصول خاص خودتان مشکلش را حل کنید.
فرزندتان را تشویق کنید که در هر شرایطی مراقب خواهر یا برادر کوچکترش باشد و رفته رفته در رابطه با الگو بودن به او توضیح دهید. این موضوع باعث ایجاد حس مسئولیت در کودک می شود. حس حامی بودن و بزرگ تر بودن، باعث می شود که کودک نسبت به بچه های کوچکتر حس حمایت داشته و به آن ها آسیب نرساند.
استراحت و خواب کافی برای کودکان ضروری است
استراحت مناسب و کافی بر کیفیت رفتار کودکان تاثیر زیادی دارد. کودکانی که خواب کمتری دارند، رفتار مخالف بیش تری مانند پرخاشگری، عصبانیت و مشاجره نشان می دهند.
کودک هنگام بدخواب شدن بهانه گیر می شود و پرخاشگری کودکان در زمان های خستگی بیش تر از حالت های دیگر است. زمان خواب و بیداری کودک باید مناسب باشد. برای جلوگیری از بهم ریختن نظم خواب کودک، بهتر است تا دیروقت بیرون از منزل نمانید. یا اینکه بعد از ساعت مشخصی تلویزیون را خاموش کنید تا کودک برای نخوابیدن به دنبال دلیل نباشد.
